Odprawa emerytalna – co to jest i komu przysługuje?

Odprawa emerytalna to jednorazowe świadczenie przysługujące osobom przechodzącym na emeryturę. Każdy pracownik zatrudniony na umowę o pracę ma do niej prawo, a jej wysokość zależy od przepisów Kodeksu pracy oraz specyficznych regulacji dla niektórych zawodów.

Czym jest odprawa emerytalna według Kodeksu pracy?

Odprawa emerytalna to ustawowo zagwarantowane świadczenie pieniężne dla pracownika kończącego karierę zawodową z powodu przejścia na emeryturę. Mówiąc prościej, jeśli pracownik rozwiązuje umowę o pracę, bo zamierza pobierać emeryturę, to pracodawca musi wypłacić mu dodatkowe pieniądze przy odejściu z pracy.

W Kodeksie pracy zapisano, że taka odprawa należy się w wysokości co najmniej jednomiesięcznego wynagrodzenia pracownika. To minimum gwarantowane prawem – nic nie stoi jednak na przeszkodzie, aby pracodawca wypłacił wyższą odprawę.

Warto podkreślić, że odprawa emerytalna jest świadczeniem jednorazowym. Jeżeli pracownik raz dostał odprawę emerytalną przy odejściu z jednego zakładu pracy, to później – nawet jeśli ponownie się gdzieś zatrudni i znów będzie przechodził na emeryturę – drugi raz ustawowa odprawa już mu nie przysługuje.

Komu przysługuje odprawa emerytalna i jakie są warunki jej otrzymania?

Prawo do odprawy emerytalnej ma każdy pracownik zatrudniony na podstawie umowy o pracę, jeśli spełni określone warunki. Nie ma znaczenia, czy pracuje na pełny etat, pół etatu czy część etatu – liczy się fakt bycia pracownikiem w rozumieniu Kodeksu pracy. Natomiast osoby zatrudnione na umowach cywilnoprawnych, takich jak umowa zlecenie czy umowa o dzieło, nie otrzymają odprawy emerytalnej, ponieważ nie są formalnie pracownikami objętymi Kodeksem pracy.

Warunki uzyskania odprawy emerytalnej są następujące:

• Uzyskanie prawa do emerytury – pracownik osiągnął wiek emerytalny i spełnia warunki do otrzymania emerytury (lub renty z tytułu niezdolności do pracy, jeśli mówimy o odprawie rentowej).
• Rozwiązanie umowy o pracę w związku z przejściem na emeryturę – zatrudnienie musi się zakończyć właśnie z powodu przejścia na emeryturę. Najczęściej to pracownik składa wypowiedzenie lub porozumienie o rozwiązaniu umowy, pisząc jako przyczynę odejście na emeryturę, albo pracodawca wypowiada umowę z powodu osiągnięcia przez pracownika wieku emerytalnego.
• Nieotrzymanie odprawy wcześniej – jeżeli pracownik wcześniej nie dostał już odprawy emerytalnej lub rentowej. Świadczenie to przysługuje tylko raz, więc brak wcześniejszej odprawy jest warunkiem koniecznym.
• Faktyczne przejście na emeryturę – w praktyce oznacza to, że pracownik rzeczywiście zamierza zakończyć aktywność zawodową i korzystać z emerytury. Nie można otrzymać odprawy „na zapas” (choć oczywiście później emeryt może podjąć inną pracę).

Warto zaznaczyć, że odprawa emerytalna należy się niezależnie od sposobu zakończenia stosunku pracy, o ile powód jest związany z emeryturą. To znaczy, że nawet gdy następuje rozwiązanie umowy za porozumieniem stron czy wypowiedzenie ze strony pracodawcy (np. likwidacja stanowiska), odprawa powinna zostać wypłacona.

Wysokość odprawy emerytalnej dla różnych grup zawodowych

Minimalna wysokość odprawy emerytalnej określona w Kodeksie pracy to równowartość jednego miesiąca wynagrodzenia pracownika (obliczanego tak jak ekwiwalent za urlop wypoczynkowy, czyli według średniego wynagrodzenia z określonego okresu). Tyle dostanie każdy pracownik z tytułu odejścia na emeryturę, jeżeli u danego pracodawcy nie obowiązują wyższe stawki.

W niektórych sektorach, zwłaszcza w sferze budżetowej, przepisy przewidują jednak wyższe świadczenia:

• Pracownicy prywatni – co najmniej 1-miesięczne wynagrodzenie (pracodawca może przyznać wyższą kwotę).
• Nauczyciele – odprawa zgodnie z Kartą Nauczyciela:
  • 2-miesięczne wynagrodzenie po mniej niż 20 latach pracy,
  • 3-miesięczne wynagrodzenie po 20 latach i więcej.
• Pracownicy samorządowi:
  • 2-miesięczne wynagrodzenie po 10 latach pracy,
  • 3-miesięczne po 15 latach,
  • 6-miesięczne po 20 latach i więcej.
• Górnicy – odprawa wynosi co najmniej 1-miesięczną pensję, ale w praktyce często obowiązują programy osłonowe przewidujące wyższe wypłaty.
• Żołnierze zawodowi – odprawa wynosi co najmniej 6-krotność miesięcznego uposażenia (600% pensji zasadniczej), a jej wysokość rośnie wraz ze stażem służby.

Uwaga: powyższe przykłady dotyczą specyficznych grup. Jeśli pracownik nie podlega pod żadną z takich ustaw branżowych (np. jest pracownikiem prywatnej firmy, spółki itd.), obowiązuje go standard kodeksowy – czyli przysługuje mu co najmniej jednomiesięczna pensja przy odejściu na emeryturę.

Czy odprawa emerytalna jest opodatkowana i czy podlega składkom ZUS?

Przy otrzymaniu odprawy emerytalnej warto wiedzieć, jakie będą od niej potrącenia. Odprawa emerytalna podlega opodatkowaniu podatkiem dochodowym PIT, tak samo jak zwykłe wynagrodzenie. Oznacza to, że pracodawca dolicza odprawę do ostatniej wypłaty i potrąca zaliczkę na podatek dochodowy.

W praktyce pracownik otrzyma więc kwotę pomniejszoną o podatek (zaliczkę na PIT). Nie ma tutaj żadnego specjalnego zwolnienia podatkowego – odprawa zwiększa dochód zatrudnionego w miesiącu, w którym ją otrzymuje, i podlega opodatkowaniu według odpowiedniej skali podatkowej.

Odprawa emerytalna nie jest obciążona składkami ZUS ani składką zdrowotną. W efekcie odprawa na rękę wyniesie około 70-80% jej kwoty brutto (w zależności od progu podatkowego i kwoty).

Kiedy powinna nastąpić wypłata odprawy emerytalnej?

Termin wypłaty odprawy emerytalnej nie jest wprost zapisany w Kodeksie pracy, ale przyjmuje się, że powinien on zbiec się z momentem odejścia na emeryturę.

W praktyce bywa tak, że pracownik otrzymuje odprawę razem z ostatnią pensją albo tuż po zakończeniu pracy, np. w kolejnym cyklu wypłat firmy. Ważne jednak, by nie zwlekać – opóźnianie wypłaty odprawy jest niezgodne z prawem.

Jeśli decyzja ZUS o przyznaniu emerytury została wydana później (już po odejściu z pracy), pracodawca ma obowiązek wypłacić odprawę od razu po przedstawieniu dokumentu potwierdzającego nabycie prawa do emerytury.

Co zrobić, jeśli pracodawca nie wypłaci odprawy?

Bywa niestety, że pracodawca zaniedba lub odmówi wypłaty odprawy emerytalnej, mimo że pracownik spełnia wszystkie warunki. Co wtedy zrobić?

Na początku warto złożyć oficjalne pismo lub e-mail do pracodawcy (np. działu kadr lub księgowości) z wezwaniem do zapłaty należnej odprawy. W piśmie warto powołać się na fakt spełnienia warunków (osiągnięcie wieku emerytalnego, rozwiązanie umowy z tego powodu) i na odpowiedni przepis Kodeksu pracy obligujący do wypłaty odprawy.

Jeśli prośby nie pomagają, kolejnym krokiem może być zwrócenie się do Inspekcji Pracy. Inspektor pracy, po przyjęciu skargi, może przeprowadzić kontrolę w firmie i nakazać wypłatę należnych świadczeń, a nawet ukarać pracodawcę mandatem lub skierować wniosek o ukaranie do sądu.

Ostatecznością (lub alternatywą równoległą do PIP) jest złożenie pozwu do sądu pracy o wypłatę należnej odprawy. Sprawy o świadczenia pracownicze są zazwyczaj zwolnione z opłat sądowych dla pracownika.

Odprawa emerytalna – podsumowanie

Odprawa emerytalna to ustawowo należne świadczenie dla każdego pracownika odchodzącego na emeryturę. Jeśli zatrudniony spełnia warunki, pracodawca ma obowiązek ją wypłacić – zazwyczaj w wysokości miesięcznej pensji, chyba że pracownikowi przysługują wyższe kwoty wynikające ze specyfiki zawodu (jak u nauczycieli, urzędników, górników czy żołnierzy). Odprawa jest opodatkowana, ale nie ozusowana, i powinna zostać wypłacona w momencie zakończenia pracy.